Wat we leren van Paus Franciscus’ persoonlijke afscheid

Als zelfs een paus zijn uitvaart zelf ontwerpt…, weg van eeuwenoude tradities. Waarom doe jij dat dan niet?

Een sobere uitvaart

Heb je zaterdag gekeken naar de uitvaart van Paus Franciscus? Misschien wel. Misschien ook niet. Maar wat zaterdag gebeurde in Vaticaanstad, was historisch — en niet om de reden die je misschien denkt.

Paus Franciscus, leider van meer dan een miljard katholieken wereldwijd, had zijn uitvaart tot in de kleinste details zelf vormgegeven. Hij brak met tradities die eeuwen standhielden. Geen pompeuze plechtigheid, geen lange stoet van kerkvorsten, geen lijfelijke opbaring in de Sint-Pieter. Wat hij wél wilde? Een eenvoudige dienst. Een graf zonder marmeren pracht. Zijn naam op een steen, en niets meer.

Waarom raakt dit ons? Omdat het iets zegt over onze tijd. Over wat we hopen, vrezen, verwachten van de dood.

De traditie: eeuwenoude pracht en praal

Tot nog niet zo lang geleden was het pauselijk afscheid een bijna theateraal spektakel. Drie kisten — cipressenhout, lood, eik. Een lijf vol relieken. Dagenlang waken door de Zwitserse Garde. Plechtige missen, drieëntwintig keer luiden van de Campanone-klok, de symbolische vernietiging van de pauselijke ring met een zilveren hamer. Alles doordrenkt van eeuwenoud protocol, met wortels die teruggaan tot de Romeinse keizers.

In de ogen van velen was deze ceremonie een bevestiging van het pauselijk gezag — zelfs over de dood heen.

Maar tijden veranderen.

Paus Franciscus breekt met de traditie

Franciscus, de jezuïet die zijn naam koos naar de arme van Assisi, wilde al sinds zijn aantreden terug naar de essentie. Zijn uitvaartplannen lagen in lijn met zijn pontificaat: sober, dienstbaar, menselijk. In plaats van een publieke opbaring, koos hij voor een besloten moment. In plaats van de grafkelders van de Sint-Pieter, koos hij voor de Mariabasiliek, een kerk die zijn hart stal nog vóór hij paus werd.

Wat zegt dat? Dat zelfs op het hoogste niveau de dood niet langer automatisch een zaak is van grootsheid en traditie, maar van persoonlijkheid. Van keuzevrijheid. Van betekenis.

De maatschappelijke verschuiving: zelfbeschikking tot het einde

Deze evolutie staat niet op zichzelf. Ze past in een wereldwijde trend. Steeds meer mensen nemen de regie over hun eigen afscheid in handen. Dat blijkt ook uit wetenschappelijk onderzoek. Een studie van het Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut (NIDI) toonde al in 2022 aan dat meer dan 60% van de Nederlanders en Belgen actief nadenkt over hun uitvaart, vaak jaren voor het einde effectief nadert. Mensen willen vandaag geen standaardpakket meer. Ze willen afscheid nemen op een manier die hen weerspiegelt. Kleinschalig, warm, écht.

Waarom die behoefte?

Psychologen en rouwonderzoekers hebben dit fenomeen al vaker beschreven. Zo wijst prof. dr. Robert Neimeyer (University of Memphis), één van ’s werelds belangrijkste onderzoekers naar rouw, erop dat het creëren van betekenis (“meaning-making”) cruciaal is in tijden van verlies. Volgens Neimeyer helpt het actief vormgeven van een afscheid om de dood een plaats te geven binnen het verhaal van een leven. Zonder betekenisvolle rituelen blijft verlies vaak een rauwe, onbewerkte wonde. Het onderzoek van prof. dr. Robert Neimeyer toont aan dat persoonlijke rituelen bijdragen aan gezondere rouwverwerking.

Wanneer een afscheid herkenbaar voelt, afgestemd op het karakter en leven van de overledene, ervaren nabestaanden minder kans op gecompliceerde rouw en depressie. Het geeft hen handvatten om verder te leven. Niet door los te laten, maar door verbonden te blijven, op een manier die klopt.

Mensen willen vandaag geen standaardpakket meer omdat hun leven ook geen standaardverhaal was. Ze willen hun eigenheid weerspiegeld zien, ook in hun afscheid — en daarmee dragen ze bij aan hun eigen verwerking én die van hun nabestaanden.

Filosofisch: dood als laatste daad van zelfbeschikking

Ook filosofen hebben door de eeuwen heen vaak nagedacht over de dood. Een gedachte die hier bijzonder resoneert, is: Wie zijn sterven niet vormgeeft, geeft zichzelf niet af als geheel. Met andere woorden: wie zijn leven niet afrondt met een eigen stempel, laat een onaf verhaal achter.

De Duitse filosoof Martin Heidegger (1889–1976) legde dit als geen ander bloot in zijn beroemde werk Sein und Zeit (Zijn en Tijd). Heidegger stelde dat de mens uniek is omdat hij zich bewust is van zijn sterfelijkheid. Wij weten dat we eindig zijn — en precies dat besef geeft zin aan ons bestaan. Volgens Heidegger leeft iemand pas echt authentiek als hij zijn sterfelijkheid niet verdringt, maar haar onder ogen ziet en er bewust mee omgaat. Sterven is geen ‘verval’ dat zomaar over ons heen komt; het is een uitnodiging om ons leven bewust te vormen en af te ronden. Om te kiezen wat wij nalaten, hoe wij herinnerd willen worden, wat onze laatste boodschap zal zijn.

Ook andere denkers ondersteunen deze visie. Volgens Neimeyer is afscheid nemen niet enkel een praktische, maar vooral een existentiële handeling:

“We tell stories to live — and we reshape them to survive loss.” We geven vorm aan ons leven door de verhalen die we vertellen — en ons laatste verhaal, dat van ons afscheid, verdient evenzeer onze bewuste betrokkenheid.

Van de paus naar ons eigen afscheid: lessen in eenvoud

Wat kunnen wij leren van de keuzes van Paus Franciscus? Dat een groots leven niet noodzakelijk vraagt om een groots afscheid. Dat warme herinnering krachtiger is dan duizend symbolen. En dat je beter zelf vormgeeft aan je laatste moment — voor je het moet overlaten aan anderen.

Een persoonlijk afscheid betekent niet dat alles “anders dan anders” moet zijn. Soms zit het in kleine dingen:

• een lievelingsgedicht tijdens de ceremonie,
• je favoriete muziek,
• een laatste boodschap die je zelf schrijft,
• een bijeenkomst in de natuur of op een plaats die je lief was in plaats van een kerk.

De schoonheid zit niet in de hoeveelheid bloemen, maar in de herkenbaarheid voor wie achterblijft.

Hulp bij jouw persoonlijke afscheid

Zelf je afscheid vormgeven vraagt moed. Misschien heb je al ideeën. Misschien sta je nog aan het begin van die zoektocht.

Bij Team Goodbye begeleiden we je graag — zacht, zonder druk, volledig op jouw ritme. Of je nu een afscheidsbrief wilt schrijven, een wilsverklaring wilt opstellen, je levensverhaal wilt bewaren voor wie na jou komt, of gewoon iemand zoekt om mee te denken: wij zijn er.

Want zoals Franciscus het zo mooi liet zien: Een afscheid hoeft niet groots te zijn om groots te zijn.